Ik word wel vaker blij als sociologen zich met theologie bemoeien, zoals Miranda Klaver bijvoorbeeld. Het voordeel van een sociologische insteek valt niet te onderschatten volgens mij. Tenslotte gaat het in de kerk om mensen, omdat het om God gaat. Waar de theologie geneigd kan zijn het menselijke aspect naar de zijlijn te schuiven, zal een socioloog juist het menselijke als relevant onderdeel van het geheel naar voren halen. Cors Visser doet zoiets in zijn boekje De spelende kerk. En hij weet in een kort bestek een fascinerend plaatje te schetsen. Je leest het in een avond uit met twee koppen koffie en een glas wijn. Maar verslik je niet. Zonder drammerig te worden schoffelt dit boekje nogal een paar dingen los. In feite klinkt het verwijt dat de kerk z’n sociologische impact mede heeft verloren, omdat het is gaan uitbesteden aan christelijke organisaties. De weg terug klinkt simpel maar is verstrekkend: ga als kerk weer ‘inbesteden’.
De uitdaging van de benadering van Cors Visser zit voor mij op vooral twee punten. Twee kanten aan het verhaal, dat hij opbouwt vanuit onderzoek in Kenia, Brazilië en Nederland en die bijna tegengesteld lijken. De eerste kant is de waarde van geloofsgemeenschappen in zichzelf: gewoon door er te zijn, te bestaan. Ze creëren sociologisch gezien een speelveld. Een ruimte waar mensen leren, zich ontwikkelen en groeien door samen dingen te doen en te organiseren. Door met elkaar op te trekken als groep van uiteenlopende mensen. Daar zit al impact. Sociologisch wordt de impact pas echt groot en breder merkbaar als zo’n gemeenschap daadwerkelijk gaat buiten spelen: de andere kant van deze benadering. Het speelveld van de samenleving wordt weer betreden als geloofsgemeenschap en ook daar wordt gedaan, gegeven en geëxperimenteerd om het goede nieuws vorm te geven in het dagelijkse leven.
De waarde van de gemeenschap en de relatie van de gemeenschap met de omgeving (samenleving): dat klinkt logisch maar beide elementen is de kerk volgens mij nogal wat kwijtgeraakt. Als protestant lees ik bijvoorbeeld dat de theologische nadruk op de persoonlijke verantwoordelijkheid als keerzijde heeft dat het individualisme daarmee ook een hoge vlucht heeft genomen. En die individuen hebben vervolgens veel georganiseerd voor de samenleving. Maar intussen is de kerk als gemeenschap daarmee wel eenzijdiger geworden.Het is een punt dat je ook al aantreft bij Charles Taylor, Een seculiere tijd: de kerk heeft de secularisatie zelf in de hand gewerkt.
Wees eerlijk: veel goede doelen hebben we ‘weggezet’ in organisaties. Als ik in de spiegel kijk van dit boekje valt mij op dat daarmee in feite twee elementen schade hebben opgelopen: de gemeenschap zelf functioneert minder sterk in Nederland dan bijvoorbeeld in Brazilië. En tegelijk is de missionaire impact ook aangeschoten wild geworden, omdat de kerk in onze context zich is gaan concentreren op verkondiging naar binnen toe. De goede doelen waren immers al geregeld via andere kanalen? Feitelijk is daarmee een dubbele boodschap ingeslopen in de evangelieverkondiging: die raakt vooral geestelijk gericht, terwijl we met de mond zullen belijden dat het ons ‘hele leven’ betreft en verandert. Maar de praktische verandering hebben we ongemerkt uitbesteed.
Ineens zie je jezelf bezig met twee werelden creëren door op zondag kerkdiensten te hebben voor je geestelijke heil en via de collecte een organisatie te steunen, die dan zorgt dat mensen in nood geholpen worden. Laat dat laatste nou gaan om die asielzoekers, die even verderop in je eigen woonplaats zitten? Ik fiets dus eerst langs ze om naar de kerk te gaan en daarna terug naar huis. Intussen heb ik het gevoel dat ik er ook ben voor deze mensen, tenslotte heb ik 2 euro in de collecte gedaan. Maar het komt niet meer in me op dat ikzelf degene ben die de drempel over zou moeten stappen van dat asielzoekerscentrum. En als ik dat al bedenk, voel ik me individueel verplicht. Een hoge lat die ik niet zie zitten. En daarmee heb ik weer mijn eigen geloofsgemeenschap buiten spel gezet, want het komt niet in me op om dit samen met hen op te pakken en er samen heen te gaan. Auw.
Theologisch gebeurt er nogal wat in dit korte verhaal vanuit een sociologisch perspectief. Dit raakt je hele manier van kerk-zijn. Het raakt aan veel vragen rond kerk en samenleving, secularisatie, missionair kerk-zijn, enz. Het voordeel is alleen dat al die elementen niet loodzwaar opgepakt worden, maar dat er lichtvoetig gepleit wordt voor een ander spel en daarmee ook voor een opnieuw inrichten van de speelruimte voor de kerkgemeenschap. Het is in mijn ogen een pleidooi voor discipelschap, zonder het woord zo expliciet te noemen. Volgens mij reikt dit verhaal elementen aan, waar we op dit moment niet omheen kunnen in kerkelijk Nederland.
Ik heb de afgelopen tijd meer met Cors Visser samen mogen werken in een begeleidingstraject van zijn thuiskerk in Utrecht. Ik heb daar meegemaakt wat hij kort ook beschrijft in zijn boekje: het is een stevige draai, die nodig is om als kerkgemeenschap te gaan zien dat je als kerk altijd een externe missie hebt. Een draai van individueel belang en intern belang naar een gezamenlijk belang voor je omgeving. Maar de moeite waard: De kerk is de enige gemeenschap in de wereld die bestaat voor het welzijn van haar niet-leden. Ik deel dan ook de bijna irritante stelling van dit pamflet dat het speelveld van de kerk pas drastisch verandert als de kerk zich eerst gaat richten op mensen buiten de kerk. ‘Buiten’ verandert ‘binnen’ en alleen zo gaat ‘binnen’ ‘buiten’ veranderen. Dat is haaks op de veel gehoorde opmerking dat we eerst onze zaken binnen op orde moeten hebben, voordat we ons naar buiten kunnen richten.
Het mooie is dat dit pleidooi voor buiten spelen nu eens niet komt vanuit een normatief theologisch betoog, maar vanuit een sociologisch onderzoek dat laat zien wat er gebeuren kan als dit werkelijkheid is. Het boekje heb ik besproken met een tafelkring met mensen uit diverse achtergronden. Vanuit die gesprekken wil ik nog een paar andere dingen oppakken in een volgende blog en raakt ook praktische vragen: hoe ziet dit er uit en wat betekent dat praktisch?
Remmelt Meijer 